راشيتيسم يا ريکتز عارضه‌اي در کودکان است که طي آن استخوان‌ها به دليل کمبود ويتامين D و مواد معدني براي تقويت کردن آنها، به طور غير طبيعي نرم مي‌شوند. اين عارضه در بزرگسالان تحت عنوان استئومالاسي يا نرمي استخوان شناخته مي‌شود.
راشيتيسم يا نرمي استخوان چيست؟
استخوان‌هاي ما براي آنکه بتوانند در تمام طول عمرمان قوي و محکم بمانند، به طور مداوم در حال تخريب و بازسازي شدن هستند. به طوري که کل اسکلت بدن ما تقريباً هر هشت سال يک بار به طور کامل نوسازي شده است. برخي از مواد معدني مانند کلسيم و فسفات، قسمت مهمي از ساختار استخوان را تشکيل مي‌دهند و باعث استحکام آن مي‌شوند. اين فرايند (که تحت عنوان معدني شدن ناميده مي‌شود) به کمک ويتامين D انجام مي‌گيرد. همچنين ويتامين D به بدن کمک مي‌کند تا مقدار کلسيم کافي از مواد غذايي جذب کند تا بتواند مصالح و زيرواحد‌هاي لازم براي ساختن استخوان‌ها را تأمين کند. بنابراين اگر کسي دچار کمبود کلسيم يا ويتامين D شود، اين کمبود باعث نرم شدن استخوان‌هايش خواهد شد. در بزرگسالان اين عارضه با عنوان استئومالاسي يا نرمي استخوان شناخته مي‌شود. در حالي که در کودکان از همين عارضه با عنوان راشيتيسم يا ريکتز نام مي‌برند. با افزايش رشد استخوان‌ها، کودکان مبتلا به راشيتيسم به علت نرم بودن استخوان‌ها دچار بدشکلي و ناهنجاري استخوان و یا عارضه پای ضربدری مي‌شوند.
چه عاملي باعث راشيتيسم يا نرمي استخوان مي‌شود؟
براي اين عارضه چندين علت مختلف وجود دارد:
کمبود ويتامين D
- شايع‌ترين علت بروز راشيتيسم و نرمي استخوان، کمبود ويتامين D در طي يک دوره زماني طولاني مي‌باشد. فرايند توليد ويتامين D در بدن، اصولاً به وسيله نور آفتاب تنظيم مي‌شود. ويتامين D هنگامي ساخته مي‌شود که پوست در معرض نور آفتاب قرار بگيرد، اما در برخي از کشورها نور آفتاب فقط در فاصله ماه‌هاي فروردين تا مهر از شدت کافي براي القاي توليد ويتامين D برخوردار است. بنابراين احتمال بروز کمبود ويتامين D در مردم ساکن اين کشورها بيشتر است و اگر به ميزان کافي آفتاب نگيرند، يا بدن خود را در حد زيادي بپوشانند و يا وقتي بيرون مي‌روند مقدار زيادي کرم ضد آفتاب روي پوست خود بزنند، خطر ابتلا به نرمي استخوان شديداً آنها را تهديد خواهد کرد. همچنين پوست بدن افرادي که رنگ پوست تيره دارند، مانند مردم کشورهاي آسيا، آفريقا و آمريکاي جنوبي و مرکزي، از قابليت کمتري جهت بهره‌برداري از فوايد نور آفتاب برخوردار است.
- بخش کوچکتري از ويتامين D از طريق مواد غذايي براي بدن تأمين مي‌شود. غذاهاي غني از ويتامين D شامل ماهي (مانند ماهي سالمون)، غلات صبحانه، کره گياهي و تخم‌مرغ مي‌باشد. افراد گياهخوار و افرادي که رژيم غذايي فاقد محصولات حيواني دارند، بيشتر در معرض کمبود ويتامين D و ابتلا به راشيتيسم يا نرمي استخوان هستند.
- يک دليل ديگر براي کمبود ويتامين D مي‌تواند ناتواني بدن در جذب مقدار کافي از عناصر غذايي (سوء جذب) به خاطر عوارضي از قبيل بيماري کولياک، جراحي معده يا روده‌ها، بيماري کرون (التهاب روده) و يا التهاب مزمن لوزالمعده باشد.
- افراد مبتلا به بيماري‌هاي مزمن کليوي يا بيماري‌هاي کبد مانند سيروز، نيز بيشتر در معرض ابتلا به کمبود ويتامين D هستند.
- نوزادان براي داشتن ويتامين D کافي، به مادر خود وابسته هستند. کمبود ويتامين D در مادران باردار يا شيرده، مي‌تواند منجر به بروز راشيتيسم در کودکان شود.
کمبود فسفات و کلسيم
راشيتيسم و نرمي استخوان ممکن است به خاطر کمبود فسفات و کلسيم هم به وجود بيايد، هر چند که نقش این عامل، خيلي کمتر از کمبود ويتامين D است. برخي بيماري‌هاي نادر و خاص که بعضي از آنها هم ارثي هستند، باعث مي‌شوند که کليه‌ها نتوانند فسفات را بازيافت کنند و در نتيجه، فرد مبتلا به آن بيماري دچار کمبود فسفات نيز خواهد شد. کمبود شديد کلسيم در رژيم غذايي هم مي‌تواند باعث ايجاد راشيتيسم يا نرمي استخوان شود، هرچند که اين عامل خيلي به ندرت ديده شده است.
نشانه‌ها و علائم راشيتيسم يا نرمي استخوان چيست؟
علائم بيماري نرمي استخوان ممکن است خيلي مبهم باشد، مثلاً فرد به‌طورکلي حال خوبي ندارد و احساس بدن درد مي‌کند. ممکن است فرد بيمار دچار استخوان درد گسترده در اندام‌هاي مختلف خود به ويژه در ناحيه لگن و پايين کمر شود. ممکن است استخوان‌ها به طور غير طبيعي نرم و حساس شوند و با يک فشار معمولي خم شوند. در مراحل پيشرفته، فرد بيمار دچار ضعف عضلاني مخصوصاً در قسمت ران پا مي‌شود، به طوري که وقتي نشسته است به راحتي نمي‌تواند برخيزد و يا نمي‌تواند از پله‌ها بالا برود.
اگر نرمي استخوان منجر به افت ميزان کلسيم خون شود، علائم آن مي‌تواند به صورت سوزن سوزني شدن انگشتان و لب‌ها و گرفتگي عضلات دست و پا بروز کند.
در کودکان راشيتيسم مي‌تواند باعث بروز عوارض زير شود:
- کماني شکل شدن پاها
- پيش آمدن قفسه سينه
- نرم بودن استخوان جمجمه
- انحناي ستون مهره‌ها
- کوتاهي قامت
همچنين ممکن است کودکان دچار درد استخوان و ضعف عضلات باشند که باعث مي‌شود ديرتر شروع به راه رفتن کنند يا تغييري (مانند لنگيدن يا خراميدن) در شيوه راه رفتن آنها به وجود بيايد. اين حالت راه رفتن را اصطلاحاً “راه رفتن اردکي” مي‌گويند. همچنين به دليل آنکه استخوان‌هاي کودک نرم و شکننده است، احتمال شکستگي استخوان‌ها در اين کودکان بيشتر است و ممکن است کودک بدون هيچ‌گونه آسيب‌ديدگي قابل ملاحظه‌اي، دچار شکستگي استخوان شود.
راشيتيسم و نرمي استخوان چقدر شايع است؟
افرادي که بيشترين خطر ابتلا به راشيتيسم و نرمي استخوان در آنها وجود دارد، عبارتند از:
- افرادي که پوست تيره دارند.
- افرادي که زياد در فضاهاي سرپوشيده مي‌مانند، مانند افراد مسن که در خانه سالمندان زندگي مي‌کنند.
- افرادي که بدن خود را با پوشيدن لباس‌هاي زياد، به طور کامل مي‌پوشانند.
- افرادي که زياده از حد از کرم‌هاي ضد آفتاب استفاده مي‌کنند.
- افراد گياهخوار و کساني که در رژيم غذايي خود از محصولات حيواني استفاده نمي‌کنند.
آيا راشيتيسم و نرمي استخوان يک بيماري ارثي است؟
به طور معمول، اين بيماري‌ها ارثي نيست، اما راشيتيسم ممکن است در خانواده‌هايي که مشکل فعال‌سازي ويتامين D دارند (راشيتيسم وابسته به ويتامين D نوع 1)، به نسل‌هاي بعدي هم منتقل شود. نوع بسيار نادر ديگري از راشيتيسم ارثي هم وجود دارد که با عنوان راشيتيسم ناشي از مقاومت ارثي به ويتامين D شناخته مي‌شود (در گذشته اين بيماري، راشيتيسم وابسته به ويتامين D نوع 2 نام داشت). در اين بيماري، بدن مشکلي دارد که نمي‌تواند به عمل ويتامين D پاسخ بدهد. البته اين يک بيماري بسيار نادر است و تنها در 50 خانواده در سراسر جهان ديده شده است. يک بيماري ارثي بسيار نادر ديگر، راشيتيسم هيپوفسفاتميک وابسته به X است که افراد مبتلا به آن، مقدار فسفات بسيار کمي دارند.
راشيتيسم و نرمي استخوان چگونه تشخيص داده مي‌شود؟
تشخيص اين بيماري از طريق بررسي سوابق پزشکي و انجام يک آزمايش خون ساده براي اندازه‌گيري ميزان ويتامين D، کلسيم، فسفات و هورمون پاراتيروئيد، انجام مي‌شود. همچنين ممکن است پزشک از آزمايش خون براي بررسي عملکرد کليه‌ها و کبد استفاده کند. ممکن است از عکسبرداري اشعه ايکس هم براي تشخيص تغييرات قابل توجه در وضعيت استخوان‌ها استفاده شود، اما اين آزمايش هميشه براي تشخيص بيماري نياز نيست. علاوه بر آن ممکن است پزشک از آزمايش اندازه‌گيري تراکم استخوان نیز استفاده کند تا بتواند ميزان کلسيم موجود در استخوان‌هاي بيمار را تعيين کند. البته اين آزمايش غالباً بعد از رساندن ويتامين D به حد نرمال انجام مي‌شود تا باعث اشتباه در تشخيص علائم پوکي استخوان به جاي نرمي استخوان نشود.
راشيتيسم و نرمي استخوان چگونه درمان مي‌شود؟
از آنجا که اغلب موارد اين بيماري به دليل کمبود ويتامين D به وجود مي‌آيد، براي درمان آن هم از تجويز ويتامين D استفاده مي‌شود. اين دارو مي‌تواند به صورت قرص يا شربت مصرف شود.
اما اگر بيمار به کمبود بسيار شديد ويتامين D مبتلا باشد و يا علائم شديد اين کمبود را نشان مي‌دهد، بايد دوز‌هاي بالاتري از ويتامين D را مصرف کند. اين دارو ممکن است به صورت خوراکي هر چند هفته يک بار مصرف شود و يا هر چند ماه يک بار به درون ماهيچه تزريق شود. براي افرادي که مشکل جذب ويتامين D از غذا را دارند نيز مي‌توان از روش تزريق در ماهيچه استفاده کرد.
عوارض درازمدت راشيتيسم و نرمي استخوان چيست؟
اگر راشيتيسم به موقع تشخيص داده نشود و قبل از متوقف شدن رشد استخوان‌ها، براي درمان آن اقدامي صورت نگيرد، ممکن است کودک براي هميشه به ناهنجاري استخواني دچار شود که غالباً به شکل خميدگي و کماني شکل شدن پاها ديده مي‌شود. در بزرگسالان، عدم درمان نرمي استخوان مي‌تواند باعث افزايش خطر شکستگي استخوان‌ها و کاهش شديد کلسيم استخوان، به ويژه در سنين سالمندي شود.
براي جلوگيري از بروز راشيتيسم و نرمي استخوان، داشتن يک برنامه غذايي سالم و مقوي اهميت بسيار زيادي دارد. کلسيم به مقدار زيادي در شير گاو و محصولات لبني وجود دارد. ماهي‌هاي روغن‌دار مانند ساردين، خال خالي و سالمون نيز منابع غذايي سرشار از ويتامين D هستند.