قوس کف پا در کودکان معمولاً به علت وجود بافت‌های نرم و چربی در پاها قابل مشاهده نمی‌باشد. با افزایش سن، قوس کف پا به تدریج شکل می‌گیرد. صافی کف پا (پس پلانوس) عارضه‌ای است که در آن سرتاسر کف پای شخص در حالت ایستاده بر روی زمین قرار می‌گیرد. در حالت عادی، بخش داخلی پا کمی از زمین فاصله دارد. در افراد دارای صافی کف پا این فاصله وجود ندارد. این عارضه می‌تواند باعث بروز مشکلاتی در قسمت مچ پا و زانوها شود و در نتیجه امکان دارد سبب تغییر راستای پاها شود.
جهت تشخیص صافی کف پا، پزشک وضعیت پای شخص در حالت ایستاده بر روی پنجه را بررسی می‌کند و میزان تماس کف پا با زمین را نیز ارزیابی می‌کند. در صورت عدم وجود قوس کف پا، پزشک به منظور تشخیص صافی کف پا از آزمایش استفاده می‌کند.
متخصصین مرکز جامع توان‌بخشی امید پیش از آغاز درمان بیمار را با روش‌های مختلف مورد ارزیابی و بررسی قرار می‌دهند. متخصصین این کلینیک با کمک معاینات بالینی و انجام عکسبرداری‌ها و اسکن‌های دقیق کف پا، شدت و نوع صافی کف پا را تشخیص می‌دهند. بر اساس نتیجه معاینه و عکسبرداری کف پا، برنامه درمانی مناسب شرایط خاص هر بیمار تجویز می‌شود. درمان صافی کف پا در این کلینیک با رویکرد پلکانی انجام می‌شود. درمان از روش‌های ساده مانند کفش و کفی طبی، ماساژ، ورزش و فیزیوتراپی آغاز می‌شود. در صورت لزوم درمان‌های پیچیده‌تر برای بیمار تجویز خواهد شد.
انواع صافی کف پا
صافی انعطاف‌پذیر کف پا
این نوع صافی کف پا در دوران کودکی ایجاد می‌شود. در صافی انعطاف‌پذیر کف پا، در حالت نشسته و ایستادن بر روی پنجه، قوس کف پا وجود دارد ولی در زمانی که پا بر روی زمین قرار می‌گیرد، قوس از بین می‌رود.
صافی غیر قابل انعطاف کف پا
این نوع صافی کف پا (صافی کف پای بزرگسالان) در اثر ضعیف شدن تاندون عضله درشت‌نی خلفی (تیبیال) که سبب حفظ قوس کف پا می‌شود، به وجود می‌آید.
دلایل ایجاد صافی کف پا
صافی کف پا در اثر عوامل مختلفی مانند آسیب‌دیدگی، عوامل ژنتیکی، التهاب مفاصل و یا بیماری ایجاد می‌شود. در برخی از مواقع وارد شدن فشار بیش از حد بر پاها، عدم تعادل عضلانی یا فشار ناشی از وزن بدن می‌تواند باعث بروز ناهنجاری در قوس کف پا شود. دلایل ایجاد صافی کف پا شامل موارد زیر می‌باشند:
- آسیب‌دیدگی: وارد شدن آسیب به تاندون درشت‌نی خلفی می‌تواند باعث بروز صافی کف پا شود.
- عوامل ژنتیکی: امکان دارد کف پای صاف در افراد خانواده وجود داشته باشد و یا این که ممکن است اشخاص این عارضه را از والدین خود به ارث ببرند.
- مشکلات عصبی: برخی از عارضه‌ها مانند اسپینا بیفیدا، فلج مغزی یا دیستروفی عضلانی که بر عضلات و اعصاب اثر می‌گذارند، می‌توانند سبب ایجاد صافی کف پا شوند.
- نقص مادرزادی: صافی کف پا می‌تواند در اثر ناهنجاری‌های مادرزادی ایجاد شود.
- استفاده از کفش نامناسب: استفاده از کفش نامناسب (برای مثال کفش‌های پاشنه بلند) برای مدت زمان طولانی می‌تواند سبب صافی کف پا شود.
علائم صافی کف پا
علائم شایع صافی کف پا عبارتند از:
- پا درد
- خسته شدن پاها
- وجود درد در قسمت قوس کف پا و پاشنه
- دشواری در ایستادن
- درد در زانوها، لگن یا کمر
- برآمدگی در قسمت کنار پا
- عدم توانایی در بلند کردن پاشنه از روی زمین
عوامل مؤثر در بروز صافی کف پا
عوامل زیر در ایجاد صافی کف پا مؤثر هستند:
- سن: افراد بالای ۵۰ سال به علت مشکلات مختلف مفصلی مانند التهاب مفصل، ضعیف شدن تاندون‌ها و رباط‌ها، بیشتر از دیگران در معرض ایجاد صافی کف پا هستند
- دیابت: تخریب و شکستگی استخوان در افراد مبتلا به دیابت بیشتر ایجاد می‌شود و در نتیجه سبب کاهش حس در قسمت پای این افراد می‌شود. بنابر این صافی کف پا در این افراد شایع‌تر می‌باشد.
- چاقی: اضافه وزن باعث وارد آوردن فشار بیش از حد بر بسیاری از بخش‌های بدن خصوصاً پاها می‌شود. در این حالت تاندون‌ها و رباط‌ها در قسمت قوس کف پا دچار کشیدگی شده و به تدریج احتمال آسیب‌دیدگی را افزایش می‌دهد.
- آرتریت روماتوئید: این عارضه می‌تواند سبب بروز ناهنجاری‌ها در قسمت پنجه پا و آسیب‌دیدگی رباط‌ها شود و در نتیجه احتمال بروز صافی کف پا افزایش پیدا می‌کند.
- آسیب‌دیدگی: در برخی از مواقع، آسیب‌دیدگی پا یا مچ پا می‌تواند سبب افزایش احتمال ایجاد صافی کف پا شود.
عوارض ناشی از صافی کف پا
در صورت تأخیر در درمان امکان دارد صافی کف پا باعث ایجاد عوارض شود. در افراد مبتلا به عارضه‌های مرتبط با پا و مچ پا، امکان دارد صافی کف پا باعث تشدید علائم عارضه شود. صافی کف پا می‌تواند باعث بروز عوارض زیر شود:
- کف پای صاف باعث وارد آوردن فشار بیش از حد بر عضلات و مفاصل پا می‌شود.
- صافی کف پا می‌تواند باعث ایجاد عارضه شین اسپلینت شود. این عارضه باعث بروز درد در امتداد لبه داخلی استخوان درشت‌نی شود. امکان شکستگی تنشی استخوان درشت‌نی در افراد ورزشکار مبتلا به صافی کف پا بیشتر است.
- استفاده از کفش نامناسب در افراد مبتلا به صافی کف پا باعث ایجاد عارضه بونیون می‌شود. این عارضه بر مفصل انگشت شست پا اثر می‌گذارد.
- صافی کف پا می‌تواند سبب افزایش احتمال التهاب تاندون شود و به سبب افزایش فشار وارد بر پاشنه و مچ پا، بر تاندون آشیل تأثیر منفی می‌گذارد.
- امکان دارد صافی کف پا باعث ایجاد عارضه انگشت چکشی شود. این عارضه در اثر عدم تعادل عضلات یا رباط‌هایی که انگشتان پا را صاف نگه می‌دارند ایجاد می‌شود.
راه‌های تشخیص صافی کف پا
بررسی پاها توسط بیمار
ساده‌ترین راه تشخیص صافی کف پا، مرطوب کردن کف پا و قرار دادن آن بر روی یک تکه کاغذ تیره رنگ می‌باشد. در صورت وجود قوس کف پا، در قسمت بین پاشنه و زیر پنجه یک فضای خالی بر روی کاغذ قابل مشاهده است. با توجه به این که صافی کف پا معمولاً با چرخش مچ پا به سمت داخل مرتبط می‌باشد، ممکن است لبه‌های داخلی کفش نیز بیشتر از لبه‌های خارجی دچار فرسودگی شوند.
معاینه پا توسط پزشک
به این منظور پزشک پاهای بیمار را در حالت ایستاده معاینه می‌کند.
اختلال در عملکرد تاندون تیبیال خلفی می‌تواند بر نحوه راه رفتن بیمار تأثیر بگذارد؛ چرا که در این حالت این تاندون قادر به حفظ قوس کف پا در زمانی که وزن بر روی آن قرار می‌گیرد نمی‌باشد. در نتیجه معمولاً در قسمت داخلی مچ پا زیر برآمدگی استخوانی، ورم و درد در زمان لمس وجود دارد. همچنین ممکن است در قسمت خارجی مچ پا در زمان لمس درد ایجاد شود. این درد در اثر فشردگی دو تاندون بین استخوان خارجی مچ پا (نازک‌نی) و استخوان پاشنه در زمان ایستادن ایجاد می‌شود.
جهت بررسی وضعیت تاندون تیبیال خلفی و ارزیابی عملکرد آن از تست ایستادن بر روی پنجه یک پا استفاده می‌شود. در صورتی که بیمار بتواند بر روی یک پا ایستاده و پاشنه خود را ۳ تا ۵ بار از روی زمین بلند کند، مشخص می‌شود که تاندون تیبیال خلفی سالم است. در صورتی که بیمار قادر به انجام این حرکت نباشد، این تاندون احتمالاً دچار مشکل می‌باشد.
آزمایش‌های تصویربرداری
- تصویربرداری با اشعه ایکس: این روش برای تصویربرداری از استخوان‌ها و مفاصل پا مورد استفاده قرار می‌گیرد. تصویربرداری با اشعه ایکس همچنین به تشخیص ناهنجاری در مفاصل نیز کمک می‌کند.
- اسکن اولتراسوند: در صورت احتمال وجود هر گونه مورد غیر طبیعی در تاندون‌ها، از اسکن اولتراسوند استفاده می‌شود. در این روش از امواج صوتی جهت ایجاد تصاویر و بررسی تاندون‌های آسیب‌دیده استفاده می‌شود.
- سی تی اسکن: سی تی اسکن به تشخیص آسیب‌دیدگی یا شکستگی در قسمت پا کمک می‌کند. این روش نسبت به تصویربرداری با اشعه ایکس، جزئیات بیشتری را ارائه می‌دهد.
- ام آر آی: تصویربرداری تشدید مغناطیسی تصاویر دقیق‌تری در مقایسه با سی تی اسکن و اولتراسوند ارائه می‌دهد. در این روش از امواج رادیویی و میدان مغناطیسی جهت ایجاد تصاویر از ساختارهای داخلی بدن استفاده می‌شود.
طبقه‌بندی عارضه صافی کف پای اکتسابی در بزرگسالان
صافی کف پای اکتسابی بزرگسالان به چهار گروه طبقه‌بندی می‌شود. طبقه‌بندی این عارضه به درمان صافی کف پا کمک می‌کند. البته معمولاً بین پزشکان در ارتباط با طبقه‌بندی انواع مختلف صافی کف پا توافق وجود ندارد.
صافی کف پا مرحله ۱ (اختلال در عملکرد تاندون تیبیال خلفی)
در صورت اختلال در عملکرد تاندون تیبیال خلفی، ورم و درد در قسمت داخلی مچ آسیب‌دیده وجود دارد. ورم و درد در این قسمت به التهاب در تاندون تیبیال خلفی مرتبط می‌باشد. البته در این حالت تاندون تیبیال خلفی همچنان عملکرد خود را حفظ کرده و در صافی کف پای مرحله ۱ بیمار می‌تواند بر روی پنجه یک با بایستد حتی اگر این حرکت باعث بروز درد شود.
صافی کف پا مرحله ۲ (اختلال در عملکرد تاندون تیبیال خلفی)
در صافی کف پای مرحله ۲ و اختلال در عملکرد تاندون تیبیال خلفی نیز درد و ورم در قسمت داخلی مچ پا و همچنین صافی قابل توجه کف پا وجود دارد. البته در این نوع صافی کف پا، تاندون تیبیال خلفی به علت کشیدگی بیش از حد و یا پارگی عمل نمی‌کند. در نتیجه بیمار قادر به ایستادن بر روی پنجه پای خود نمی‌باشد. در واقع عدم توانایی ایستادن بر روی پنجه یک پا یکی از ویژگی‌های اصلی صافی کف پای مرحله ۲ می‌باشد. در این حالت بیمار معمولاً به حالت لنگیدن راه می‌رود چرا که قادر به وارد آوردن فشار بر پنجه‌های پا نمی‌باشد. البته پا در این نوع صافی کف پا، دارای انعطاف می‌باشد و وضعیت طبیعی پا توسط پزشک قابل بازیابی می‌باشد.
صافی کف پا مرحله ۳ (اختلال در عملکرد تاندون تیبیال خلفی)
افراد مبتلا به صافی کف پا مرحله ۳ و اختلال در عملکرد تاندون تیبیال خلفی دارای تمامی علائم مربوط به صافی کف پا مرحله ۲ می‌باشند و همچنین مفاصل قسمت پشت پا نیز در این نوع صافی کف پا سفت شده و در اثر از بین رفتن غضروف علائم التهاب مفصل مشاهده می‌شود. صافی کف پا در بلندمدت سبب وارد شدن فشار به طور غیر مساوی بر مفاصل پشت پا شده و با گذشت زمان منجر به خشکی و از بین رفتن غضروف در این مفاصل می‌شود. در این حالت شخص قادر به حفظ وضعیت طبیعی پا نمی‌باشد. تشخیص این که چه زمانی صافی کف پای مرحله ۲ به صافی کف پای مرحله ۳ تبدیل می‌شود دشوار می‌باشد. چرا که خشکی قسمت پشت پا و از بین رفتن غضروف در یک بازه زمانی بلندمدت روی می‌دهد. امکان دارد جراحان ارتوپدی در ارتباط با این که آیا بیمار در مرحله صافی کف پای مرحله ۲ و یا ۳ قرار دارد، اتفاق نظر نداشته باشند.
صافی کف پا مرحله ۴ (اختلال در عملکرد تاندون تیبیال خلفی)
ویژگی بارز بیماران مبتلا به صافی کف پا مرحله ۴، وجود التهاب مفصل مچ پا و یا ناهنجاری مچ می‌باشد. مانند صافی کف پا مرحله ۳، بیماران مبتلا به این نوع صافی کف پا دارای خشکی و التهاب مفصل در مفاصل پایین مچ پا می‌باشند. همچنین مفاصل مچ پای این بیماران نیز دچار آسیب‌دیدگی می‌شود. در اثر وجود این عارضه برای طولانی‌مدت، رباط‌های قسمت داخلی مچ پا ممکن است دچار کشیدگی شده و وزن به طور نامتناسب بروی قسمت خارجی مفصل مچ قرار می‌گیرد. در نتیجه رباط دالی (دلتوئید) بیش از حد کشیده شده و یا غضروف در بخش خارجی مفصل مچ پا دچار ساییدگی می‌شود. در صورتی که رباط دالی در بخش داخلی مچ بیش از حد دچار کشیدگی شود، مفصل مچ پا ناپایدار شده و در تصاویر گرفته شده با اشعه ایکس به صورت مایل و کج مشاهده می‌شود. التهاب مفصل مچ پا در صافی کف پای مرحله ۴ در اثر وارد شدن وزن به طور غیر مساوی بر بخش خارجی مفصل مچ ایجاد می‌شود. همچنین بخش داخلی مفصل مچ پا و رباط دالی نیز دچار کشیدگی بیش از حد می‌شود.
درمان صافی کف پا
روش درمان صافی کف پا به علائم و علت اصلی ایجاد این عارضه بستگی دارد. در برخی از موارد در صورتی که صافی کف پا باعث ایجاد درد یا مشکلات دیگر نشود، به درمان نیازی نمی‌باشد. در صورت نیاز پزشک استفاده از روش‌های درمانی زیر را توصیه می‌کند:
فیزیوتراپی
مزایای فیزیوتراپی برای درمان کف پای صاف عبارتند از:
- بهبود وضعیت قرارگیری پا
- بهبود نحوه راه رفتن
- کاهش درد و احتمال بروز مشکلات مربوط به مفصل
فیزیوتراپی با استفاده از موارد زیر سبب کاهش مشکلات مربوط به صافی کف پا می‌شود:
- آموزش تمارین ورزشی جهت کشش عضلات سفت و تقویت بخش‌های ضعیف پا جهت کمک به بهبود وضعیت قرارگیری پا
- ارائه راهنمایی به بیمار در ارتباط با استفاده از کفش مناسب
- توصیه به بیمار جهت استفاده از کفی طبی مناسب به منظور بهبود وضعیت قرارگیری پا و معرفی بیمار به متخصص درمان عارضه‌های مربوط به پا در صورت نیاز
- آموزش نحوه کنترل درد در نوجوانان
مصرف دارو
پزشک جهت کاهش التهاب، داروهای کورتیکو استروئید را برای بیمار تجویز می‌کند.
استفاده از ابزار طبی جهت محافظت از قوس کف پا
پزشک استفاده از ابزار طبی مخصوص، بریس یا کفی طبی را جهت کاهش درد در زمان ایستادن یا راه رفتن به بیمار توصیه می‌کند. البته استفاده از این ابزار طبی باعث درمان صافی کف پا نمی‌شود ولی جهت کاهش علائم این عارضه مفید می‌باشند.
تمارین ورزشی کششی
متخصص فیزیوتراپی انجام تمارین ورزشی خاص جهت کاهش درد ناشی از صافی کف پا را به بیمار توصیه می‌کند. به این منظور تمارین ورزشی کششی برای بهبود انعطاف‌پذیری پا به بیمار آموزش داده می‌شود.
درمان صافی کف پا با جراحی
برای بیماران دارای صافی کف پای مرحله ۲ (و بالاتر) و در صورت عدم تأثیر روش‌های درمانی غیر جراحی، امکان دارد از جراحی استفاده شود. در جراحی صافی کف پای مرحله ۲ موارد زیر انجام می‌شوند:
- استفاده از یک تاندون دیگر جهت کمک به انجام عملکرد تاندون تیبیال خلفی
- بازیابی شکل و راستای پا جهت برگرداندن محور تحمل وزن به مرکز مچ پا
تغییر شکل پا با استفاده از یک یا چند روش زیر انجام می‌شود:
- برش استخوان پاشنه و تغییر جهت آن به داخل
- افزایش طول استخوان‌های قسمت خارجی پا جهت بازیابی قوس و راستای کلی پا
- تثبیت استخوان‌های بخش داخلی پا جهت سفت کردن قسمتی از انگشت شست برای محافظت بیشتر از قوس کف پا
- افزایش طول تاندون آشیل یا گاستروکنمیوس. در این حالت پس از ترمیم راستای پا، مچ پا قادر به حرکت به مقدار کافی می‌باشد.
امکان دارد صافی کف پای مرحله ۳ با جراحی فیوژن (آرترودز) درمان شود. در این روش از فیوژن دو یا سه مفصل در قسمت پشت پا استفاده می‌شود. با استفاده از این روش، در ابتدا عارضه‌ای که باعث بروز صافی کف پا شده است، درمان می‌شود.