هورمون رشد انساني، ماده‌اي است که رشد بدن شما را کنترل مي‌کند. هورمون رشد به وسيله غده هيپوفيز که در قسمت قاعده مغز قرار گرفته است، ساخته مي‌شود. اين هورمون باعث بلند شدن قد کودکان (که تحت عنوان رشد خطي نيز شناخته مي‌شود)، افزايش توده عضلاني و کاهش چربي بدن مي‌شود.
همچنين هورمون رشد هم در کودکان و هم در بزرگسالان به کنترل متابوليسم بدن کمک مي‌کند. متابوليسم فرايندي است که طي آن سلول‌هاي بدن غذا را به انرژي تبديل مي‌کنند و ساير موادي که بدن به آنها نياز دارد را مي‌سازند.
اگر مقدار هورمون رشد در کودکان يا بزرگسالان، خيلي زياد يا خيلي کم باشد، ممکن است مشکلاتي از نظر سلامتي براي آنان به وجود آيد. کمبود هورمون رشد و برخي ديگر از مشکلات مرتبط با آن را مي‌توان با استفاده از هورمون رشد مصنوعي (ساختگي) درمان کرد. همچنين گاهي اوقات هورمون رشد به صورت غير قانوني و براي اهداف غير پزشکي مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
کمبود هورمون رشد چيست؟
کمبود هورمون رشد يک بيماري نادر است که طي آن بدن مقدار کافي از هورمون رشد توليد نمي‌کند. هورمون رشد توسط غده هيپوفيز که به صورت يک اندام کوچک در قاعده مغز قرار گرفته است، ساخته مي‌شود.
در کودکان، هورمون رشد براي رشد طبيعي، استحکام عضلات و استخوان‌ها و توزيع مناسب چربي در بدن ضروري است. همچنين به کنترل ميزان گلوکز (قند) و ليپيد (چربي) در بدن نيز کمک مي‌کند. در صورتي که مقدار هورمون رشد يک کودک کافي نباشد، احتمال دارد که اين کودک رشد کندتر و قد بسيار کوتاه‌تري نسبت به ساير کودکان همسن و هم‌جنس خود داشته باشد.
براي والدين کودکان، دانستن اين نکته اهميت زيادي دارد که رشد کند و قد کوتاه‌تر از متوسط مي‌تواند دلايل بسيار زيادي داشته باشد. گاهي اوقات، مثلاً بلافاصله قبل از شروع دوره بلوغ کودک، کند بودن رشد او کاملاً طبيعي و به صورت موقتي است. يک پزشک متخصص غدد درون ريز کودکان (يا متخصص هورمون‌هاي کودکان) يا پزشک مراقبت‌هاي اوليه مي‌تواند به شما کمک کند تا علت واقعي کند بودن رشد کودک را شناسايي کنيد.
چه عاملي باعث کمبود هورمون رشد مي‌شود؟
برخي از کودکان از زمان تولد دچار عارضه کمبود هورمون رشد هستند. در برخي ديگر نيز اين عارضه بعد از تولد و به خاطر آسيب ديدگي مغز، پيدايش تومور يا انجام پرتو درماني در قسمت سر ايجاد مي‌شود. در برخي از کودکان نيز ممکن است هيچ علتي براي اين عارضه تشخيص داده نشود.
علت‌هاي کمبود هورمون رشد
در اغلب موارد ابتلا به بيماري کمبود هورمون رشد، هيچ عامل واحد و مشخصي را نمي‌توان براي آن شناسايي کرد. محققان معتقدند که کمبود هورمون رشد به ندرت توسط عوامل ژنتيکي تعيين مي‌شود و به طور معمول، از والدين به کودکان منتقل نمي‌شود. اما دانشمندان بر اين باورند که احتمال بروز کمبود هورمون رشد در کودکاني که به انواع خاصي از نواقص فيزيکي، مانند شکاف کام (لب شکري) مبتلا هستند، بيشتر است.
براي دانستن اينکه چه عاملي باعث بروز کمبود هورمون رشد مي‌شود، لازم است ابتدا خود اين بيماري را بهتر بشناسيد. حال ببينيم هنگامي که شما به عارضه کمبود هورمون رشد مبتلا باشيد، چه اتفاقي مي‌افتد. هورمون رشد که سوماتوتروپين نيز ناميده مي‌شود، توسط غده هيپوفيز که در قسمت قاعده مغز شما قرار گرفته است، ساخته مي‌شود. اين هورمون رشد بدن شما را تحريک مي‌کند و بافت‌ها، ماهيچه‌ها و استخوان‌هاي بدن را سالم نگه مي‌دارد. اما هنگامي که غده هيپوفيز شما مقدار کافي از هورمون رشد را توليد نمي‌کند، فرايند رشد بدن کند خواهد شد.
کافي نبودن مقدار هورمون رشدي که توسط غده هيپوفيز توليد مي‌شود، باعث بروز بيماري کمبود هورمون رشد خواهد شد. ممکن است اين بيماري از هنگام تولد در شما وجود داشته باشد که در اين صورت آن را کمبود مادرزادي هورمون رشد مي‌نامند. اما ممکن است کمبود هورمون رشد در دوران کودکي يا بزرگسالي به وجود بيايد که در اين صورت آن را کمبود اکتسابي هورمون رشد مي‌نامند. اين عارضه مي‌تواند باعث کوتاه ماندن بيش از حد قد کودکان و يا تراکم بسيار پايين استخوان و ضعف ماهيچه‌ها در بزرگسالان شود.
برخي ديگر از عواملي که باعث بروز کمبود هورمون رشد مي‌شوند، عبارتند از:
- آسيب ديدگي شديد در ناحيه سر
- پيدايش تومور در سر يا سابقه ابتلا به تومور در غده هيپوفيز
- بروز عفونت
- انجام عمل جراحي مغز
- اختلالات هورموني مربوط به غده هيپوتالاموس يا غده هيپوفيز
- خون رساني ضعيف به غده هيپوفيز
- انجام پرتو درماني در ناحيه سر
علائم کمبود هورمون رشد در کودکان
شايع‌ترين علائم کمبود هورمون رشد در کودکان آن است که قد يک کودک به طور چشمگيري کوتاه‌تر از کودکان همسن خود باشد. با اين حال در يک کودک مبتلا به کمبود هورمون رشد، نسبت اندازه قسمت‌هاي مختلف بدن به يکديگر مي‌تواند به صورت طبيعي و نرمال باشد.
ميزان افزايش قد در کودکان مبتلا به کمبود هورمون رشد، معمولاً کمتر از 5 سانتيمتر در سال است. در حالي که کودکاني که ميزان هورمون رشد آنها طبيعي است، در فاصله سن يک سالگي تا رسيدن به زمان بلوغ، هر سال در حدود 5/6 (شش و نيم) سانتيمتر رشد مي‌کنند و از زمان بلوغ به بعد نيز مي‌توانند در هرسال حدود 10 سانتيمتر رشد کنند.
برخي ديگر از علائم کمبود هورمون رشد در کودکان عبارت است از:
- چهره کودک ممکن است جوان تر از ديگر کودکان با سن مشابه به نظر برسد.
- بلوغ ديررس – گاهي اوقات کودک اصلاً وارد فرايند بلوغ نمي‌شود.
- افزايش چربي در اطراف صورت و شکم
- چاقي ملايم تا متوسط
- تأخير در پيدايش و رشد دندان‌ها
- رشد کند موها
کمبود هورمون رشد چگونه تشخيص داده مي‌شود؟
پزشک ابتدا سوابق پزشکي و نمودارهاي رشد کودک شما را مرور و از نظر وجود نشانه‌هاي بيماري کمبود هورمون رشد يا ساير بيماري‌هايي که رشد کودک را تحت تأثير قرار مي‌دهد، بررسي مي‌کند. همچنين ممکن است پزشک آزمايش‌هايي را براي کمک به يافتن علت کندي رشد انجام دهد. اين آزمايش‌ها مي تواند شامل موارد زير باشد:
- عکسبرداري اشعه ايکس از دست کودک براي بررسي وضعيت رشد استخوان (سن استخوان) و ارزيابي قدرت رشد کودک
- آزمايش خون و ساير آزمايش‌هاي تشخيصي براي تعيين عواملي که بر رشد کودک تأثير گذاشته است.
آزمايش‌هاي تشخيصي اختصاصي براي کمبود هورمون رشد عبارت است از:
- فاکتور رشد شبه – انسولين (IGF-1). يک آزمايش خون که مقدار هورمون IGF-1 را اندازه مي‌گيرد. مقدار اين هورمون نشان دهنده ميزان هورمون رشد مي‌باشد.
- آزمايش القاي هورمون رشد. به کودک داروهايي داده مي‌شود که غده هيپوفيز را تحريک مي‌کند تا هورمون رشد را آزاد کند. اگر بعد از مصرف اين داروها مقدار هورمون رشد در خون به حد مشخصي نرسد، نشان دهنده آن است که غده هيپوفيز نمي تواند مقدار کافي از هورمون رشد توليد کند.
- آزمايش عکسبرداري رزونانس مغناطيسي (MRI). آزمايش عکس MRI از سر کودک مي‌تواند براي تشخيص مشکلات مربوط به غده هيپوفيز و مغز و نيز شناسايي تومور مغزي مورد استفاده قرار گيرد.
کودک مبتلا به کمبود هورمون رشد چگونه درمان مي‌شود؟
کودکانی که مبتلا به کمبود هورمون رشد باشند، از طریق تزریق روزانه هورمون رشد انساني مصنوعی (ساختگی) درمان مي‌شوند. هورمون رشد مصنوعي بايد توسط پزشک نج.يز شود و يک داروي نيازمند نسخه محسوب مي‌شود. اين دارو در خانه و به زير پوست تزريق مي‌شود. رشد کودک معمولاً هر 3 تا 6 ماه يک بار توسط پزشک متخصص غدد داخلي کودکان اندازه گيري مي‌شود و بر اساس نتايج اين ارزيابي‌ها دوز مورد نياز هورمون تعيين و تنظيم مي‌شود.
بهترين نتايج از درمان بيماري کمبود هورمون رشد هنگامي به دست مي‌آيد که اين بيماري زودتر تشخيص داده شده و براي درمان آن اقدام شود. در برخي از کودکان هورمون رشد مي‌تواند باعث افزايش رشد کودک به ميزان 10 سانتيمتر در سال اول دوره درمان شود. در برخي ديگر، سرعت رشد کمتر است، اما به هر حال بيشتر از زماني است که تحت درمان قرار نمي‌گيرند. درمان برخي از کودکان بايد تا زمان رسيدن به سنين نوجواني ادامه پيدا کند، اما برخي ديگر حتي در بزرگسالي هم نياز به ادامه درمان دارند.
عوارض جانبی درمان هورمون رشد چیست؟
برخی عوارض جانبی شایع که ممکن است در نتیجه درمان هورمون رشد در حد خفیف تا متوسط در کودک ایجاد شود، عبارت است از:
- سردرد
- درد عضلانی یا مفصلی
- کم کاری خفیف غده تیروئید
- ورم دست‌ها و پاها
- کج شدن ستون فقرات (اسکولیوز)
- رشد بافت پستان در پسرها
برخی علائم نادر ولی خطرناک این روش درمانی هم شامل موارد زیر است:
- سردرد شدید همراه با مشکلات بینایی
- مشکل در مفصل لگن به طوری که قسمت بالای استخوان ران از محل خود خارج می‌شود.
- التهاب پانکراس (پانکرآتید)
در مورد اغلب کودکان، مزایای فراوان درمان با هورمون رشد، خطرات و عوارض جانبی احتمالی آن را می‌پوشاند.
برای کمک به فرزند مبتلا به کمبود هورمون رشد، چه اقداماتی می‌توانید انجام دهید؟
شما با انجام اقدامات زیر می‌توانید به کودک خود کمک کنید تا بهترین نتایج ممکن را از درمان با هورمون رشد، به دست آورد:
- اگر هر سؤالی در مورد این روش درمانی دارید، با پزشک معالج تماس بگیرید.
- برای تزریق هورمون رشد و دادن سایر داروهای تجویز شده به کودک خود، دقیقاً طبق دستور پزشک عمل کنید.
- به همه پزشکان کودک خود اطلاع دهید که این کودک هورمون رشد مصرف می‌کند.
- برای چکاپ وضعیت کودک خود حتماً به طور مرتب و به دفعات زیاد به پزشک مراجعه کنید.
- اگر در کودک خود نشانه‌های افسردگی و ضعف اعتماد به نفس به خاطر کوچک بودن جثه نسبت به دوستان و هم سن و سالان مشاهده کردید، حتماً به مشاور مراجعه کنید.